بندر خشک که به آن بندر داخلی یا «لجستیک پارک» نیز گفته می‌شود، فقط مقصد بندرهای دریایی نیست و می‌تواند مرکزی برای تخلیه، بارگیری، انبارسازی موقت کانتینرها، بارهای عمومی یا فله از طریق حمل‌ونقل جاده‌ای یا فرودگاه‌ها هم باشد.

بر اساس قانون، پس از ورود کالا به بندر خشک، تمام خدمات مرتبط با امور گمرکی، بانکی، انتظامی و سایر خدمات مثل بازرسی‌های لازم برای واردات و صادرات بار فراهم است و در واقع، این بندر می‌تواند در بارنامه‌ها هم به عنوان مبدأ و هم مقصد کالا عنوان شود.

با توجه به مزیت‌های این بندرها و برنامه ایران برای توسعه صادرات غیرنفتی، تأسیس بندرهای خشک چند سالی است که در دستور کار دولت قرار گرفته و بر اساس برنامه‌ریزی‌های انجام‌شده، استان‌های یزد، گلستان، اردبیل، تهران و اصفهان در فهرست مکان‌های تأسیس بندر خشک قرار دارند. یکی از مسائل مطرح درباره بندرهای خشک، ارتباط این بندرها با خطوط ریلی و نقش آن در توسعه بخش باری حمل‌ونقل ریلی است.

به گواه کارشناسان، این بخش یکی از وجوه شکننده در حمل‌ونقل ریلی است که این روزها با مشکلات مختلفی دست‌وپنجه نرم می‌کند. به سراغ سید حسن موسوی‌نژاد، کارشناس حمل‌ونقل ریلی و مدیرعامل سابق شرکت حمل‌ونقل ریلی رجا رفتیم تا با او درباره مشکلات بخش باری حمل‌ونقل ریلی و نقش بندرهای خشک در توسعه این حوزه گفتگو کنیم که در ادامه، مشروح آن را می‌خوانید:

وضعیت حمل‌ونقل ریلی در حوزه بار در سال‌های گذشته را چگونه ارزیابی می‌کنید؟

نخست اینکه حمل‌ونقل و توسعه تابع یکدیگر هستند. یعنی، هنگامی که توسعه اتفاق بیفتد، حمل‌ونقل بیشتر می‌شود و هنگامی‌ که توسعه و رشد اقتصادی کمتر شود، حمل‌ونقل نیز به‌ طور طبیعی کمتر می‌شود. چون حمل‌ونقل ریلی در بخش بار رقیب قدرتمندی در حوزه جاده‌ای دارد، گاهی رقابتی بین آنها شکل می‌گیرد و حمل‌ونقل ریلی در بخش بار به دلایلی در این موضوع پیشی می‌گیرد و میزان جابه‌جایی بار در بخش ریلی کم‌وزیاد می‌شود.

خوشبختانه، با وجود محدودیت‌هایی که حمل‌ونقل ریلی در بخش بار در سال‌های گذشته داشته است، رشد چشمگیر حمل‌ونقل باری را شاهد بوده‌ایم و سال گذشته، رشد بالای ۱۰ درصد را در حمل‌ونقل باری ریلی داشته‌ایم که این موضوع شایان ‌تقدیر است.

به نظر شما، امروزه چه مشکلاتی در حمل‌ونقل ریلی باری وجود دارد؟

امروزه، از مشکلات موجود در بخش باری حمل‌ونقل ریلی، در دسترس نبودن حمل‌ونقل ریلی برای بعضی از بارها است که ناشی از توسعه ناکافی شبکه حمل‌ونقل ریلی است.

مشکل دیگر در این بخش، زمان حمل‌ونقل بار در بخش ریلی است که نسبت به جاده‌ای در بسیاری از موارد بیشتر است. مشکل سوم، نبود ناوگان مناسب برای بعضی از انواع حمل‌ونقل است. به ‌عنوان ‌مثال، اگر ما ناوگان مناسبی برای حمل خودرو در بخش ریلی داشته باشیم، تقاضای بسیار زیادی برای حمل‌ونقل خودرو از طریق ریل وجود دارد.

البته، این نوع از حمل‌ونقل نیاز به واگن‌های خاصی دارد و با واگن‌های معمولی حمل نمی‌شود. اگر شرکت‌های حمل‌ونقل ریلی در بخش بار بتوانند واگن‌های مناسب حمل خودرو را فراهم کنند، این بخش می‌تواند بازار مناسبی برای حمل‌ونقل ریلی باری باشد.

مشکل چهارم این است که تأسیسات حمل‌ونقل بار ریلی برای بسیاری از صاحبان کالا شناخته‌شده نیست و این موضوع باعث تمایل بیشتر حمل بار در بخش جاده‌ای می‌شود. از سوی دیگر، برخی از صاحبان کالا تصور می‌کنند جابه‌جایی بار در بخش ریلی به ‌سادگی آن در بخش جاده‌ای است و بدون تشریفات از مبدأ به مقصد منتقل و با یک تماس بار جابه‌جا می‌شود.

در حالی که حمل بار در بخش ریلی با وجود دارا بودن تشریفات، فرایند حمل مطمئن و تضمین‌شده‌ای را طی می‌کند. البته راه‌آهن نیز می‌تواند با کاهش تشریفات در جلب نظر صاحبان بار به سمت حمل‌ونقل ریلی بار تأثیرگذار باشد.

نقطه قوت حمل‌ونقل ریلی در بخش بار به نسبت بخش جاده‌ای چیست؟

حمل‌ونقل ریلی در بخش بار توانایی حمل انبوه کالا را دارد، به این معنی که صاحب بار می‌تواند با یک قطار گاه تا هزار تن بار را یک‌بار جابه‌جا کند. این موضوع باعث کاهش تعداد بسیاری کامیون از سطح جاده‌های کشور خواهد شد. مزیت دیگر در بخش حمل کالاهای گران‌بها است که مشکل حمل در بخش جاده‌ای و نیاز به ایمنی بالا را دارند.

به ‌عنوان ‌مثال، اسید که هنگام حمل مشکلات بسیاری را برای کامیون و جاده‌های کشور به وجود می‌آورد، در بخش ریلی می‌تواند بدون هیچ‌گونه مشکلی جابه‌جا شود. مزیت دیگر حمل‌ونقل ریلی در بخش باری این است که صاحبان بار می‌توانند برای حمل‌ونقل بار در درازمدت روی بخش ریلی حساب باز کنند و در این بخش سرمایه‌گذاری کنند.

هنگامی‌که صاحب بار قصد دارد باری را در یک بازه زمانی طولانی‌ در یک مسیر جابه‌جا کند، حمل‌ونقل ریلی بدون شک، اقتصادی‌تر بوده و با شرایط مناسب‌تری چنین بارهایی را در طولانی‌مدت جابه‌جا می‌کند.

از سوی دیگر، مصرف انرژی در بخش حمل‌ونقل ریلی کمتر از سایر شقوق است که این امر هم مزیت‌های بسیاری در استفاده کمتر از انرژی و آلودگی محیط زیست را برای بخش ریلی دارد و هم اینکه در صورت آزادسازی، قیمت انرژی و سوخت موجب ارزان‌تر شدن حمل‌ونقل ریلی نسبت به سایر شقوق حمل‌ونقل می‌شود.

بنابراین آلودگی کمتر محیط زیست و نیز ارزان‌تر شدن این حمل‌ونقل در صورت واقعی‌کردن قیمت سوخت، دو مزیت بسیار مهم بخش ریلی است که می‌تواند اهمیت آن را نسبت به سایر رقبا افزایش دهد.

با وجود این مزیت‌ها، اگر مشکلات درون‌بخشی حمل‌ونقل ریلی را کنار بگذاریم، چه عوامل بیرونی‌ سبب جلوگیری از افزایش سهم بخش ریلی در حمل‌ونقل بار می‌شود؟

ممکن است در کوتاه‌مدت، برخی از عوامل بیرونی تأثیری بر پایین‌ماندن سهم بخش ریلی در حمل‌ونقل بار داشته باشند، اما در بلندمدت اگر تصمیمات ملی در این زمینه به صورت اقتصادی گرفته شود، این موارد متناسب با ظرفیت و وضعیت حمل‌ونقل بار در هر بخش تنظیم می‌شود و به سمت نقطه تعادل خواهیم رفت.

اگر از بیرون به این دو رقیب نگاه شود، حمل‌ونقل جاده‌ای مزایای خود و حمل‌ونقل ریلی نیز مزایای خود را دارد. اگر برنامه‌ریزی‌ به ‌درستی انجام شود، قاعدتاً حمل‌ونقل کشور در بخش‌های مختلف به سمت حمل‌ونقل بهینه خواهد رفت و بخش جاده‌ای و ریلی هر کدام بخشی از بار کشور را بنا بر مزیت‌های نسبی خود جابه‌جا خواهند کرد.

برخی از کارشناسان حمل‌ونقل از یارانه‌های پنهان دولت به بخش حمل‌ونقل جاده‌ای و عقب‌ماندن بخش ریلی در این حوزه سخن می‌گویند. نظر شما درباره این یارانه‌های پنهان چیست؟

ما در کشوری زندگی می‌کنیم که کل نظام اقتصادی آن یارانه‌ای است. ممکن است در بخشی از کشور، دولت برای حمایت از اشتغال وام خرید کامیون با بهره ارزان را ارائه ‌کند یا برای سوخت یارانه در نظر بگیرد. سوخت در کشور ما یارانه دارد و قیمت آن واقعی نیست. از سوی دیگر، کامیون‌ها برای دسترسی به جاده مبلغی را دریافت نمی‌کنند، در حالی‌ که ریل باید مبلغی را پرداخت کند.

حمایت‌هایی از این‌دست از بخش جاده‌ای که کسی منکر آن نیست و وام‌های ارزان‌قیمتی که در بخش‌های مختلف حمل‌ونقل به ‌درستی توزیع نمی‌شود، سبب اختصاص این یارانه‌های به قول شما پنهان می‌شود. این مشکل فقط در بخش ریلی وجود ندارد و همان‌طور که در بخش نخست سخنان خود به آن اشاره کردم، این موضوع در کل اقتصاد ما وجود دارد و راه‌حل آن زمانی محقق می‌شود که اقتصاد کشور از اقتصاد یارانه‌ای فاصله بگیرد.

برخی شرکت‌های باری حمل‌ونقل ریلی از حق دسترسی و تعرفه‌های این بخش گلایه دارند. از یک‌سو راه‌آهن اظهار می‌کند که این موضوع را به ‌تدریج کاهش می‌دهد و از سوی دیگر، شرکت‌های حمل‌ونقل باری ریلی معتقد هستند که این کاهش باز هم ناکافی است و به ورشکست شدن آنها می‌انجامد. به نظر شما، راه‌ حل این موضوع در بخش ریلی چیست؟

اگر قرار است حق دسترسی گرفته شود، نمی‌تواند تابع شرایط اقتصادی روز نباشد. راه‌آهن چند سالی است که حق دسترسی را افزایش نداده و حتی در برخی از موارد کاهش نیز داده است. این موضوع به معنای کاهش تدریجی حق دسترسی است، اما اگر دولت بخشی از حق دسترسی را تقبل کند و در واقع عدالت بین جاده و راه‌آهن را رعایت کند، به این معناست که به‌ یک‌باره حق دسترسی بخش ریلی از میان برود و قیمت‌های آن تغییر محسوسی کند و این موضوع می‌تواند باعث رونق بسیار بخش ریلی باری شود.

می‌توان یکی از مشکلات اقتصادی کشور را قاچاق کالا دانست. به نظر شما، در حمل‌ونقل ریلی به دلیل مشخص بودن مبدأ و مقصد در حمل بار و محدود بودن خطوط واردشده ریلی به کشور، این بخش می‌تواند تا حد زیادی جلوی قاچاق کالا را بگیرد؟

حتماً می‌تواند. به دلیل ثبت دقیق کالا در بخش ریلی باری، اگر ترانزیت ما از بخش جاده‌ای به بخش ریلی منتقل شود، موجب کاهش قاچاق کالا در کشور می‌شود؛ اما به نظر من، اصل مسئله قاچاق ارتباط چندانی با حمل‌ونقل ندارد. عوامل دیگری در امر قاچاق دخیل هستند که حتی اگر تمایل بار ترانزیتی به سمت ریل سوق پیدا کند، باز آن عوامل تأثیر خود را خواهند گذاشت.

به نظر شما، گسترش بندرهای خشک به حمل‌ونقل ریلی بار چه کمکی خواهد کرد؟

یکی از مشکلات حمل‌ونقل ترکیبی، دسترسی به نقاط معدودی است که بارها در آنجا توزیع و نگهداری می‌شوند. بندرهای خشک می‌توانند محلی باشند که با هزینه‌های مناسب بارهای مختلف در آنجا انبار و از آنجا به مقاصد مختلف فرستاده شود.

با توجه به اینکه ما در کشور حمل مضاعف زیاد داریم و خیلی اوقات بارها تا مقصد نهایی چند بار حمل می‌شوند، بندرهای خشک می‌توانند در نگهداری، توزیع و حمل‌ونقل بهینه کمک بسیاری انجام دهند.

قابلیت‌های کشور را در زمینه بندرهای خشک چگونه ارزیابی می‌کنید؟

توسعه این بندرها نیاز به سرمایه‌گذاری دارد که باید دسترسی جاده‌ای و ریلی مناسب را برای دسترسی به این بندرها در نظر بگیریم و انبارهای مناسبی را نیز برای این بخش به وجود بیاوریم. سرزمین و چگونگی اقلیم کشور فضای مناسبی برای ایجاد بندرهای خشک را دارد.

دولت برای ترغیب بخش خصوصی برای ورود به این حوزه چه کمک‌هایی می‌تواند به بخش خصوصی بکند؟

دولت باید مکان مناسب و زیرساخت‌ها را تأمین کند و در این صورت، بخش خصوصی تمایل کافی برای حضور در این بخش را به دست خواهد آورد.

آینده بندرهای خشک را چگونه ارزیابی می‌کنید؟

 چنین تصمیم‌هایی نیاز به مطالعات دقیقی دارد. این بندرها حتماً باید در مکان، متراژ و با زیرساخت مناسب احداث شوند، در غیر این صورت مشکلات بسیار و هزینه‌های بدون فایده بسیاری برای دولت به وجود خواهند آورد.

اگر مطالعات لازم در این زمینه انجام شود و سرمایه‌گذاری‌ها در این بخش هدر نرود، بدون شک بندرهای خشک به سیستم حمل‌ونقل کشور و کاهش قیمت تمام‌شده محصولات کمک بسیاری خواهند کرد.